Onderzoek zou ware kennis moeten opleveren, maar dat kan helemaal niet

Over de achterliggende gedachten van één zo’n zinnetje kun je een heel boek schrijven. Dat heb ik al eens gedaan. Dat werden er zo’n 450 pagina’s. Eén onderdeel ging heel specifiek over kennis. Wat is dat, hoe kom je er aan en wanneer is kennis waar? Dat onderdeel was in mijn boek 150 pagina’s. Misschien ga ik dat ene onderdeel nog eens als een apart boek uitgeven. Hoewel …. Heb ik daar nog zin in? Hieronder nog wat flarden van gedachten, omdat mensen nog steeds een verkeerd beeld hebben van onderzoek en waarheid.

Iets is waar als je het kunt waarnemen

In de vorige eeuw dacht het merendeel van de mensen dat als iets (wetenschappelijk) was onderzocht, dat het dan onomstotelijk juist was: een bepaald idee of opvatting zou dan zijn bewezen. Daar was en is altijd wel wat op aan te merken, want ook in de wetenschap is er sprake van voortschrijdend inzicht en worden opvattingen en hele theorieën regelmatig herzien. Maar toch, in zijn algemeenheid kun je stellen dat de wetenschap in de vorige eeuw in hoog aanzien stond en als een wetenschapper iets beweerde dan was dat – in de ogen van de man in de straat – juist.

Als bewijs voor een stellingname werd door de wetenschapper verwezen naar de empirie. Als je de werkelijkheid maar goed waarneemt, zou het overduidelijk zijn hoe iets in elkaar steekt. Galileo Galilei probeerde op die manier zijn gelijk te halen met de bewering dat de aarde om de zon draait en niet andersom. Sommigen wilden niet door zijn telescoop kijken om hem gelijk te geven.

Deze bewijsvoering is niet zo betrouwbaar. Illusies en fata morgana’s tonen je een werkelijkheid die er niet is. Sommige onderdelen zijn zo klein dat je ze niet eens kunt zien. De mens zit ook vol met vooroordelen, zodat hetgeen je ziet bepaald wordt door hetgeen je wit zien. Maar bovendien, de werkelijkheid zelf is erg veranderlijk. Je kunt ergens wel een wolf hebben gezien, maar even later is-ie weer weg. Een wolf laat nog sporen na, maar een regenboog niet. Probeer een ander dan maar eens duidelijk te maken dat je iets hebt gezien dat er niet meer is. Ze zullen je uitmaken voor leugenaar, oftewel iemand die niet de waarheid spreekt. Kortom, het toetsen van kennis aan de werkelijkheid is alleen mogelijk als de werkelijkheid niet verandert. Dat is onmogelijk. Zo’n 25 eeuwen eerder meldde Heraclitus al dat je nooit twee keer in dezelfde rivier kunt stappen, omdat het om ander water gaat.

Kennis is subjectief, dus ware kennis is ook subjectief

In oktober 2022 is de Franse wetenschapper Bruno Latour overleden. In de jaren 70 van de vorige eeuw publiceerde hij een boek met de stellingname dat objectieve, wetenschappelijk bewezen kennis niet bestaat. Dat stond haaks op de toen overheersende visie. Dat boek heb ik niet kunnen lezen, want Frans heb ik nooit goed geleerd en van het boek is nooit een Nederlandse vertaling verschenen. Over het boek is wel veel geschreven. Ik weet dus alleen uit tweede hand wat er in dat boek staat. Met de stellingname ben ik het overigens helemaal eens en dat heb ik ook al in mijn boek verwoord. Kennis is erg subjectief. Hetgeen ik weet hoef jij niet te weten en hetgeen jij weet hoef ik niet te weten. Ik kan dingen vergeten en ik kan nieuwe kennis opdoen. Kennis vergaren doe je door te leren van anderen of door dingen zelf te ervaren, dat wil zeggen meemaken. Dat geldt ook voor wetenschappelijke kennis. Wetenschappelijke kennis is overigens meer gepubliceerde kennis waardoor het overdraagbaar is naar andere wetenschappers. Maar zodra die andere wetenschapper de kennis in het boek, tijdschrift of videoverslag tot zich neemt, is het weer persoonlijke kennis. Het boek is alleen maar de informatiedrager. Niet iedere wetenschapper heeft dezelfde reeks boeken gelezen.

Waarheid moet je bestuderen los van objecten en gebeurtenissen

Dan is er ook nog de opvatting van Russel. Hij stelt dat wetenschapsfilosofen niet geïnteresseerd zijn in de schoonheid van een object, maar in schoonheid zelf. Vervang schoonheid door waarheid en je hebt zijn visie te pakken. Maar schoonheid en waarheid zijn niet te bestuderen zonder dat het gekoppeld is aan een object of een gebeurtenis.

De gelaagdheid van ware kennis

Wil je ‘ware kennis’ onderzoeken dan zit er zelfs een dubbele gelaagdheid in. Ten eerste is kennis erg persoonlijk en ten tweede is waarheid een persoonlijk oordeel. Het is een oordeel dat een persoon toekent aan zijn kennis. Van een object kun je allemaal kenmerken opnoemen. Elk kenmerk kun je beoordelen op waarheid. Of iemand gierig is, is een waardeoordeel. Datzelfde geldt ook voor gebeurtenissen. Of iets werkelijk gebeurd is, is ook een waardeoordeel. Jouw oordeel kan verschillen van die van mij. Dat is op zich helemaal niet erg, zolang jij of ik onze waardeoordelen maar niet verabsoluteren. Ik mag mijn waarheid niet boven jouw waarheid stellen. Wat ik wel mag doen, is mijn waarheid verdedigen en jou ervan proberen te overtuigen dat mijn waardeoordelen beter zijn dan die van jou – of andersom natuurlijk. En dan is er ook nog een derde laag: aan het waardeoordeel kun je gradaties toekennen. Je kunt van iets heel erg zeker zijn of je kunt betwijfelen of iets wel waar is.

Onderzoeksresultaten hoeven niet waar te zijn, zolang ze maar bruikbaar zijn

Onderzoek doen is een vorm van systematisch kennis vergaren. Maar dan is het alleen nog maar de kennis van de onderzoeker. Hij kan het publiekelijk toegankelijk maken door het op te schrijven. Als hij dat niet doet, zul jij nooit weten welke kennis de onderzoeker heeft opgedaan. Hij kan het natuurlijk ook fout opschrijven, of hetgeen hij opschrijft kan verkeerd worden geïnterpreteerd. Het is ruis op de lijn om tot kennis te komen. Dat is allemaal niet zo erg. Kennis hoeft ook niet 100% waar te zijn, maar het moet wel altijd bruikbaar zijn. Als het niet bruikbaar is, is het waardeloos.

De waarde van onderzoek ligt dus in de bruikbaarheid van de verworven kennis. De bruikbaarheid wordt bepaald door de kwaliteit waarmee het onderzoek is verricht.

Iedereen, maar vooral managers, maakt gebruik van kennis voor het nemen van beslissingen. Een verkeerde beslissing kan grote consequenties hebben. Ben jij manager, of kom je t.z.t. in een dergelijke functie terecht, dan is kennis van onderzoek doen onontbeerlijk. Niet alleen zorgt dat ervoor dat je goede kennis kunt vergaren, maar dat je ook de vergaarde kennis van anderen kunt beoordelen. Ik help je graag.

Foeke van der Zee

 Leer meer over het verrichten van onderzoek

Wil je meer weten over onderzoeksmethodologie, statistiek of SPSS, volg dan een van onze cursussen. Ze zijn op elk moment en op elke plaats op de wereldbol te volgen. Het kan nooit geen kwaad om je kennis bij te spijkeren. Voor een paar tientjes heb je al toegang. Deze prijs is vergelijkbaar met een goed boek.

Naar het online kenniscentrum >>>