Focusgroepen

Met focusgroepen (en varianten daarop) ondervraag je niet een individueel persoon, maar een hele groep. Dat vergt specifieke kennis en vaardigheden van de onderzoeker.

Bij een interview is er sprake van een een-op-een relatie: er is één interviewer en er is één geïnterviewde. In uitzonderlijke gevallen is er nog een tweede of een derde persoon aanwezig. Er zijn ook gespreksvormen waarin het juist de bedoeling is dat er meerdere personen aanwezig zijn. Deze worden aangeduid met termen als groepsdiscussie, focusgroep, rondetafelgesprek, brainstormsessie. In al deze vormen is het juist de bedoeling dat de gesprekspartners elkaar beïnvloeden.

Groepsbijeenkomsten zijn op te vatten als een vorm van ondervragen. Het is dus een soort meetinstrument en is daarmee een onderdeel van onderzoeksopzet. Je moet deze vorm van onderzoek niet verwarren met vergaderen. Er zijn grote verschillen in insteek en handelwijze. Bij vergaderen gaat het om ‘overleg om beleid op te stellen dat daarna uitgevoerd moet worden’. Bij groepsbijeenkomsten als onderzoeksinstrument moet er sprake zijn van een duidelijke vraagstelling, een onderzoeksopzet (design, meetinstrument, steekproeftrekking, analyseplan) en een (onafhankelijk) advies.

Vormen van Groepsbijeenkomsten

Groepsdiscussie

Bij een groepsdiscussie wordt door een aantal discussianten gesproken over een onderwerp. Soms is het de bedoeling dat de groep tot consensus komt, dat wil zeggen: één gezamenlijke mening. Soms is het de bedoeling een zo uitgebreid mogelijk beeld van een onderwerp te krijgen waarbij het vanuit zoveel mogelijk verschillende invalshoeken wordt besproken.

Focusgroepen

Een focusgroep lijkt op een discussiegroep. Een discussiegroep wordt door het Van Dale Groot Woordenboek gedefinieerd als een 'groep van personen die van gedachten wisselt over een bepaald onderwerp'. Volgens hetzelfde woordenboek is een focusgroep 'een groep werknemers die een afspiegeling van het personeel vormt en onderwerpen bespreekt die betrekking hebben op de organisatie'. Volgens deze definities is een focusgroep dus beperkter in te selecteren personen (iedereen in de samenleving versus een groep werknemers) en beperkter in onderwerp (elk onderwerp versus alleen zaken die een organisatie betreffen). Overigens zien we de laatste tijd dat de omschrijving van focusgroep verandert in 'een groepsbijeenkomst van (of met) klanten'. Het kan zijn dat in de groep alleen klanten zitten, maar het kan dus ook voorkomen dat er medewerkers van de organisatie bij zitten die de klanten moeten bedienen.

Andere vormen

Er zijn nog andere vormen mogelijk. Bij een rondetafelgesprek ligt de nadruk op het samenstellen van een lijst met aspecten die van belang zijn bij een onderwerp. Het gaat meer over het opstellen van de lijst dan een discussie over het belang van een aspect. Men noemt dit een rondetafelgesprek omdat bij een ronde tafel niemand aan het hoofd kan zitten. Men kan het ook beschouwen als een brainstormsessie waarbij men zo veel mogelijk aspecten bij een onderwerp associeert. Bij brainstormsessies zijn ook andere hulpmiddelen en technieken toepasbaar dan alleen het gesprek.

Focusgroepen als meetinstrument

Focusgroepen zijn op te vatten als een vorm van ondervragen. Het is dus een soort meetinstrument en is daarmee een onderdeel van onderzoek. Je moet deze vorm van onderzoek niet verwarren met vergaderen. Er zijn grote verschillen in insteek en handelwijze. Bij vergaderen gaat het om overleg om beleid op te stellen dat daarna uitgevoerd moet worden. Bij focusgroepen als onderzoeksinstrument moet er sprake zijn van een duidelijke vraagstelling, een onderzoeksopzet (design, meetinstrument, steekproeftrekking, analyseplan) en een (onafhankelijk) advies. Een focusgroep levert andere data op dan met het interview of een enquête. Bij een interview of een enquête levert dat eenmalige scores op: de antwoorden op de vragen. Dat staat dan vast; het is een onveranderlijk gegeven. Bij groepsbijeenkomsten kan het zijn dat personen van mening veranderen. Dat is niet erg. Ook in het dagelijks leven veranderen mensen regelmatig van mening. Focusgroepen zijn wat dit betreft een natuurlijker meetinstrument dan interviews en enquêtes.

De samenstelling van de groep

In de literatuur wordt er veelal de voorkeur aan gegeven om homogene groepen samen te stellen. We twijfelen eraan of dit altijd gewenst is. Naar ons gevoel kan een heterogene groep ook worden toegepast. We willen wel benadrukken dat de groepsleden gelijkwaardig moeten zijn. Een timide persoon zal zijn mening minder snel naar voren brengen als er in de groep dominante personen zitten. In een groep met alleen maar timide personen, zal iedereen zijn mond open durven doen waardoor de onderzoeker een beter beeld krijgt van het totaal. In een groep met alleen maar dominante personen kan het er hectisch aan toegaan. Het is een taak van de gespreksleider om het in goede banen te leiden. De rangschikking aan tafel kan van belang zijn. De meer timide en rustige personen zet men tegenover de plek van de voorzitter/gespreksleider. De reden daarvan is dat deze personen door oogcontact of kleine lichaamssignalen eerder worden opgemerkt door de gespreksleider. De dominante en praatgrage personen komen als gevolg hiervan dicht bij de voorzitter/gespreksleider te zitten. De homogeniteit van groepen kan men als onderzoeksdesign toepassen. Bij een onderwerp als "behandeling van verslaafden in het opvangtehuis" kan men een cliëntengroep samenstellen, een groep van verpleegkundigen die de cliënten behandelt, en de directie die voor de voorzieningen moet zorgen. Als iedere homogene groep zijn mening geeft over de behandeling dan heeft men drie groepen waarvan men de wensen over de manier van behandelen kan vergelijken. Dit levert (vermoedelijk) een heel ander resultaat op dan wanneer men vertegenwoordigers van de drie groepen samenbrengt in één (discussie- of focus)groep.

De gespreksleider

Het moge duidelijk zijn dat je voor groepsbijeenkomsten een kundig gespreksleider nodig hebt. Dat hoeft niet de onderzoeker zelf te zijn. Je mag daar gerust een kundig persoon voor inhuren. Het moet iemand zijn die groepsprocessen kan sturen. Een voorwaarde is wel dat hij de doelstelling van het onderzoek weet en inhoudelijk ook het een en ander van het onderwerp af weet. Sommige gespreksleiders zijn gespecialiseerd in bepaalde technieken en bepaalde onderwerpen. Wil je als onderzoeker zelf als gespreksleider optreden dan raden we je aan cursussen in deze richting te volgen. Als je zelf niet de gespreksleider bent, kun je als 'assistent' aanwezig zijn. De term assistent staat tussen apostroffen, omdat je naast assistent ook opdrachtgever bent die de gespreksleider aanstuurt en bijstuurt. Het is ook mogelijk om als onderzoeker niet in de discussieruimte aanwezig te zijn (je zult maar de neiging krijgen om mee te gaan discussiëren en dan ben je bezig de resultaten te beïnvloeden) maar dat je via een beeldscherm of een one-way spiegel mee kunt kijken. Tijdens de pauze kun je de gespreksleider nog wat bijsturen als dat nodig is.

Analyseren, verwerken van de data

Een deel van de analyse gebeurt al tijdens het gesprek zelf. De gespreksleider kan om een toelichting vragen, de mening van een persoon samenvatten, twee meningen confronteren of nieuwe gezichtspunten inbrengen. Daarmee overlappen de onderdelen data-verzamelen en data-analyse van het methodologisch handelingsmodel elkaar deels. Toch is er bijna altijd ook een apart stukje data-analyse. Als de gegevens op geluidsband of video zijn opgenomen, zijn de gegevens te analyseren met de analysetechniek protocolanalyse. Dat is een hele hoop werk. Daarom kiest de onderzoeker vaak voor een minder intensieve aanpak: er wordt een verslag geschreven op basis van de aantekeningen die tijdens het gesprek zijn gemaakt waarbij de (geluids- of video)band nog eens wordt afgeluisterd of bekeken ter aanvulling en ter controle.