Actieonderzoek

Actieonderzoek is een vorm van onderzoek waarbij de onderzoeker al handelend probeert het probleem op te lossen. De behandelaar - manager, interim-manager, organisatieadviseur, therapeut - gaat na of zijn activiteit of advies het gewenste effect oplevert. Is dat niet het geval dan probeert hij wat anders totdat hij wel ergens succes mee heeft.

In zijn algemeenheid heeft men wel de indruk dat met actie-onderzoek nieuwe kennis kan worden verkregen. Als zodanig is het daarom wel een vorm van onderzoek. Aan de betrouwbaarheid en de generaliseerbaarheid van de onderzoeksresultaten kan echter flink worden getwijfeld worden. Dit maakt het erg onduidelijk wat je nou werkelijk aan actie-onderzoek hebt (als wetenschappelijke methode die tot algemene kennis leidt).

Onderzoek kan worden gedefinieerd als het verzamelen van informatie om een antwoord te geven op vragen. Gewoonlijk treedt de onderzoeker terughoudend op: hij wil met zijn gedrag de onderzoeksresultaten niet beïnvloeden. Een heel specifieke vorm van onderzoek is actie-onderzoek waarin de onderzoeker zich niet terughoudendheid opstelt. Juist door het onderzoeksobject te manipuleren, verkrijgt de onderzoeker nieuwe kennis en kan hij antwoorden geven op de vragen. Een dergelijke attitude wordt onder andere verwacht van de organisatieadviseur en de therapeut. Ook zij verrichten onderzoek (beschrijven van de huidige situatie en opsporen van mogelijke oorzaken) en geven advies hoe het bedrijf of de patiënt het beter aan kan pakken. Na enige tijd gaat de organisatieadviseur of therapeut door middel van een evaluatieonderzoek na of de verandering het gewenste effect heeft gehad. Door dit allemaal nauwlettend te orkestreren en te registreren krijg je nieuwe informatie die de onderzoeker kan publiceren in (wetenschappelijke) tijdschriften.

Actieonderzoek is dus te typeren als: het uitproberen van een aantal mogelijkheden en kijken wat voor effect dat heeft. Door dit nauwlettend te registreren krijgt de onderzoeker nieuwe informatie die hij mee kan delen. Dit is allemaal conform de definitie van onderzoek. Het wordt wel eens als voordeel genoemd dat de actie-onderzoeker zo direct betrokken is: hij heeft een direct zicht op het probleemgebied en alles wat daar mee te maken heeft. Hij ziet de ontwikkelingen en de effecten van de maatregelen. Mochten de ontwikkelingen niet de goede kant op gaan dan kan de actieonderzoeker daar direct op reageren. Vaak zegt men ook dat de actieonderzoeker het geheel kan overzien met als voordeel dat hij ook de kleinste details in het onderzoek kan meenemen. Of dat klopt is moeilijk te zeggen. Het kan ook afhankelijk zijn van de ervaring en de oplettendheid van de adviseur/therapeut.

Tegenover deze voordelen staan echter een hele reeks trivialiteiten. Zo is het onmogelijk vast te stellen of de (wetenschappelijk georiënteerde) actie-onderzoeker zich voldoende gedistantieerd heeft van zijn object van studie. Het heeft er alle schijn van dat de nieuw verworven kennis en inzichten sterk gekleurd zijn door zijn ervaringen. Personen die terugkijken op de gang van zaken, hebben vaak verschillende opvattingen over wat zich werkelijk heeft afgespeeld en wat uiteindelijk doorslaggevend is geweest voor het (positieve) resultaat. Replicatiestudies zijn veelal teleurstellend wat betreft de stabiliteit van de vermeende factoren die het succes of het falen verklaren. Dit is het vraagstuk van de methodologische validiteit. Naast de persoonlijke kleuring is ook de bruikbaarheid van de nieuw verworven kennis niet gegarandeerd. Het kenmerkende van de actieonderzoeker in het organisatieadviesproces is dat de adviseur nagenoeg altijd in een n = 1 situatie zit: het gaat om dit bedrijf, om deze persoon en in deze ene specifieke situatie. Het is dus (vrijwel) altijd een casestudie. In het algemeen (en met name in de wetenschap) gaat het evenwel niet om individuele, tijdelijke, of situationele kennis. Dit wordt vaak ook als een probleem ervaren: in hoeverre zijn de gegevens uit dit onderzoek bruikbaar voor andere situaties? Dit is het vraagstuk van externe validiteit. Het is ook altijd onzeker of de actieonderzoeker wel met de beste oplossing voor deze probleemsituatie komt. Hij heeft weliswaar een oplossing gevonden maar men zal er nooit achter komen of dit ook de beste oplossing is. Dit levert dan ook heel vaak discussie op.

Je komt actieonderzoek ook tegen onder aanduidingen als praktijkonderzoek, praktijkgericht onderzoek en probleemoplossend onderzoek. Soms worden er aanduidingen gebruikt als ontwerponderzoek, of ontwerpend onderzoek, maar deze laatste termen vind ik beter passen bij een ontwerper zoals een architect of een meubelmaker.