Hulp bij onderzoek

Counterbalancing is het verdelen van proefpersonen over de taken van een proefopstelling en wel zodanig dat oefenings- en/of vermoeidheidseffecten teniet worden gedaan.

De wijze waarop je de gegevens verzamelt, kan van invloed zijn op het meetresultaat. Een persoon die een test maakt zal gedurende het maken van die test moe worden. Het invullen van een lange vragenlijst kan na iedere vraag tot een grotere irritatie leiden. Een artefact (een fout in de meting) ontstaat dan door de volgorde van de metingen: vragen aan het eind van de enquête komen slechter uit de bus dan de eerdere.

Soms is het inherent aan het onderzoek, zoals een leereffect bij een reactietest. De eerste keer doet de proefpersoon de taak nog moeizaam, maar de tweede en de daarop volgende keren gaat het steeds sneller.

Ook het volgende is een goed voorbeeld: indien een persoon eerst een rekentoets doet en daarna een taaltoets, dan scoort hij mogelijk hoger op de taaltoets omdat hij gewend is geraakt aan de toetssituatie. Je kan ook veronderstellen dat de persoon vermoeid is geraakt en daardoor juist een slechtere score haalt op de taaltoets. Hoe dan ook, er is een invloed merkbaar van de eerdere taken op de latere waarvan niet duidelijk is hoe groot dit effect is.

Underwood (1966) noemt dit verschijnsel de progressieve fout. Door middel van counterbalancing kan dit verschijnsel mogelijk onder controle worden gehouden zodat de invloed op de resultaten minimaal is. Counterbalancing komt in twee hoofdvormen voor: het between-subject design en het within-subject design. Bij het within subject design laat je een hele reeks testen om en om uitvoeren.

Als je elk type test een letter geeft, dan krijg je bij twee typen testen deze volgorde: A --> B  --> B ---> A

Bij het between-subjects design krijg je deze volgorde:

persoon 1:    A --> B

persoon 2:   B  --> A

In beide gevallen ga je ervan uit dat een eventueel volgorde-effect zich uitmiddelt en dus geen invloed meer heeft op het onderzoeksresultaat.    

© Foeke van der Zee (versie 2023). hulpbijonderzoek.nl/online-woordenboek

- specialist in Onderzoek en Statistiek
- auteur van boeken over onderzoeksmethodologie
- oprichter van en coach bij Hulp bij Onderzoek

Aan Counterbalancing gerelateerde trefwoorden:

- bias
- differentiële transfer
- matchen
- randomiseren

Terug naar de begrippenlijst